ચોસઠ કળાઓ

કલા એટલે અદભુત શક્તિ. સ્વભાવાનુંકૂળ આ શક્તિઓ સાધ્ય કરી શકાય છે પણ દેવની કૃપા હોવી તે પ્રાધાન્ય છે.

अधिष्ठानं तथा कर्ता करणं च पृथग्विधम् |

विविधाश्च पृथक्चेष्टा दैवं चैवात्र पनचमम ||

મનુષ્યનું શરીર તે અધિષ્ઠાન કહેવાય; સ્વભાવગત અહંકાર તે કર્તા છે; પાંચ કર્મેન્દ્રિયો, પાંચ જ્ઞાનેન્દ્રિયો, મન અને બુદ્ધિ એ કારણો (સાથનો) છે; ખરેખર તો પ્રાણની ચેષ્ટાઓ અને પાંચમું દૈવ મળીને કાર્યની સિધ્ધિ થાય છે. [ગીતા]

	શાસ્ત્રોએ ચોસઠ પ્રકારની કલાઓ કહેલી છે. [વિશ્વકર્મા પુરાણ]
1	મણિભૂમિકા કર્મ (ઋતુ અનુસાર ઘર બનાવવું)
2	તક્ષ્ણ (સુથાર તથા કડીયાનું કામ)
3	સ્થાપત્ય (વાસ્તુ વિદ્યા)
4	કર્ણપત્રભંગ (આભૂષણો બનાવવા)
5	ભૂષણ-યોજના (વિવિધ આભૂષણોનું આયોજન કરવું)
6	રૂપ્ય-રત્ન પરીક્ષા (સોના, ચાંદી અને રત્નો પારખવા)
7	મણિરાગ-જ્ઞાન (રત્નોના રંગ પારખવા)
8	ધાતુવાદ (કાચી ધાતુ ગાળી યંત્રો બનાવવા)

9	આકારજ્ઞાન (ખાણમાંથી ધાતુનું શોધન કરવું)
10	વિશેષ-કચ્છેદ્ય (સંચા બનાવવા)
11	ગંધયુક્તિ (સુગંધી પદાર્થો બનાવવા)
12	યંત્ર-માતૃકા (યંત્ર-નિર્માણની કળા)
13	આલેખ (કલ્પના અનુસાર ચીતરવું)
14	પટ્ટિકા-વેત્રગણ-વિકલ્પ (દોરી કે નેતરથી રચના કરવી)
15	સૂચીકર્મ (કપડાં સીવવાં)
16	સૂત્રકર્મ (ભરતકામ)

17	ચિત્ર શાકા પૂપભક્ષ્ય વિકાર-ક્રિયા (અનેક જાતના શાક, માલપૂંઆ વગેરે ભોજન બનાવવા)
18	પાનક રસરાગાસવયોજન (અનેક પ્રકારના અર્ક, આસવ, શરબત વગેરે બનાવવા)
19	તાંડુલ-કુસુમાવલિ-વિકાર (ચોખા અથવા ફૂલો વડે ચોકની રચના કરવી)
20	પુષ્પાસ્તરણ (ફૂલોના તોરણ અને સેજ બનાવવા)
21	દશનવસાંગરાગ (દાંતો, વસ્ત્રો અને શરીરને રંગવાના સાહિત્ય બનાવવા)
22	શયનરચના (પલંગ બીછાવવો)
23	ઉદાક્ઘાત (ગુલાબદાન વાપરવાની ચતુરાઈ)
24	માંલ્યગ્રંથન વિકલ્પ (દેવપૂજા માટે અને શરીર શોભા માટે ફૂલોની માળાઓ બનાવવી)

25	કેશ શેખરાપીડ યોજન (માથાના વાળમાં ફૂલો ગૂંથવા)
26	નેપથ્ય યોગ (દેશ-કાળ અનુસાર વસ્ત્ર આભૂષણ પહેરવા)
27	કૌચમાર યોગ (કદરૂપાને સુંદર બનાવવું)
28	ઉત્સાહન (શરીર ચોળવું, માલીશ કરવું)
29	કેશ-માર્જન (વાળમાં તેલ નાખી ઓળવાની આવડત)
30	વસ્ત્ર ગોપન (કપડાંની સાચવણી)
31	બાળક્રીડા-કર્મ (બાળકોની માવજત કરી તેમનું રંજન કરવું)
32	ચિત્રયોગ (અવસ્થાને પરિવર્તન કરી બુઢા ને જુવાન બનાવવો)

33	ઇન્દ્રજાલ (જાદુના પ્રયોગો કરવા)
34	હસ્તલાઘવ (હાથચાલાકીના ખેલ કરવા)
35	વૃક્ષાયુર્વેદ-યોગ (વૃક્ષોના સંવર્ધનની ક્રિયા જાણવી)
36	મેષ કુકકુટલાવક યુદ્ધ (ઘેટા, કુકડા અને લાવક પક્ષીઓને લડાવવા)
37	શુકસારિકા-આલાપન (પોપટ અને મેનાને પઢાવવાં)
38	છલીતક-યોગ (છલ કે ધૂર્તતા કરતા આવડવી)
39	દ્યૂત વિશેષ (જુગાર રમવો)
40	આકર્ષણ-ક્રીડા (પાસા ફેંકતા આવડવું)

41	વૈજયિકી વિદ્યાજ્ઞાન (વિજય મેળવવા માટે લડાઈની તાલીમ લેવી)
42	ગીત (ગાવું)
43	વાદ્ય (વગાડવું)
44	નૃત્ય (નાચવું)
45	નાટ્ય (નાટક કરવું)
46	ઉદકવાદ્ય (જલતરંગ બજાવવું)
47	નાટીકાખ્યાયિકા-દર્શન (નાટક વગેરે રંગમંચ દ્રશ્યો નિર્માણ કરવા)
48	પ્રહેલિકા (ગૂંચવણભર્યા પ્રશ્નો કરી પ્રતિ-સ્પર્ધીને હમ્ફાવવો)

49	પ્રતિમાલા (અંત્યાક્ષરી કહેવી)
50	દુર્વાચકયોગ (કઠીન પદો – શબ્દોના અર્થ સમજવા)
51	પુસ્તકવાચન (સ્પષ્ટ રીતે પુસ્તક વાંચવું)
52	કાવ્યસમસ્યાપૂર્તિ (કવિતામાં પૂછેલ સમસ્યાની પૂર્તિ કરવી)
53	તર્કમર્મ (દલીલો કરવી)
54	અક્ષરમુષ્ટિકા-કથન (કરપલ્લ્વીથી વાતો કરવી)
55	મ્લેચ્છિતકલા-વિકલ્પ (વિદેશી ભાષાઓ જાણવી)
56	દેશી ભાષા જ્ઞાન (દેશની પ્રાકૃત ભાષાઓ જાણવી)

57	પુષ્પશકટિનિમિત્ત-જ્ઞાન (વાદળાની ગર્જના, વીજળીની દિશા વગેરે ઉપરથી વર્તારો જાણવા)
58	ધારણ-માતૃકા (સ્મરણશક્તિ વધારવી)
59	પાઠ્ય (કોઈનું બોલતું સાંભળી નકલ કરવી)
60	માનસી કાવ્યક્રિયા(મનમાં કાવ્ય કરી શીઘ્ર બોલવાની આવડત)
61	ક્રિયા-વિકલ્પ (ક્રિયાનો પ્રભાવ બદલવો)
62	અભિધાન-કોશ (છંદો અને કાવ્યનું જ્ઞાન)
63	વૈનાયકી વિદ્યા-જ્ઞાન (વિનયપૂર્વક વાત કરવાની આવડત)
64	વૈતાલિકી વિદ્યાજ્ઞાન (રાગ, પાધ, પરખ, નાડી, ન્યાય, તરવું, તાન્તરવું, અને ચોરી કરવી – એ આઠ વિદ્યાનું જ્ઞાન)

સદા યાદ રહે: જયારે અત્યારના અતિ વિકસેલા દેશો જંગલી જીવન વ્યતીત કરતા હતા ત્યારે આપણા મહાન સુશિક્ષિત ભારતમાં આવી કલાઓ તેની પરાકાષ્ઠા (Pinnacle) સુધી વિકસેલી હતી. અત: સ્પષ્ટ રૂપે, અત્યારના આધુનિક વિજ્ઞાનને તથા કલાઓને આ મૂળ કલાઓનું જ અનુસંધાન (Extension) સમજવું.

InvestInIndia